تربیت فرزند

​انسان
قانون و سنت دائمی آفرینش الهی بر آن است که برای شکوفا کردن استعدادهای نهفته ی انسان و به فعلیت رساندن آن ها و در نتیجه پرورش بندگان، آنان را بیازماید؛ همان گونه که فولاد را برای استحکام بیشتر در کوره می گدازند تا آب دیده گردد، آدمی را در کوره ی حوادث سخت، تقویت کرده و او را می پرورانند.

قرآن مجید نیز به این حقیقت اشاره داشته و می فرماید: «وَ لِیبْتَلِی اللَّهُ ما فی صُدُورِکمْ وَ لِیمَحِّصَ ما فی قُلُوبِکمْ وَ اللَّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُور ـ و این ها برای این است که خداوند، آنچه در سینه هایتان پنهان دارید، بیازماید و آن چه را در دل های شما (از ایمان) است، خالص گرداند و خداوند از آن چه در درون سینه هاست، با خبر است »

اگر امتحان و آزمایش در کار نبود کمالات نهفته در درون افراد به صورت گنج پنهانی باقی می ماند و خود را نشان نمی داد.

امتحان انسان به سختی ها وسیله ای است برای تکمیل و تهذیب بیشتر نفس انسان و خالص شدن گوهر وجودی او. سختی ها و مشکلات روح را ورزش می دهند و نیرومند می سازند. بارور شدن وجود آدمی جز در صحنه گرفتاری ها حاصل نمی گردد. مولوی نقش رنج ها و سختی ها در تکامل انسان و در نتیجه افزایش ارزش او را در سایه همین تحولات چنین بیان می کند:

پس زخاکش خوشه ها بر ساختند گندمی را زیر خاک انداختند

قیمتش افزود و نان شد جانفزا  بار دیگر کوفتندش ز آسیا

گشت عقل و جان و فهم سودمند باز نان را زیر دندان کوفتند

تکامل به وسیله بلا

شهید مطهری در این زمینه می نویسد:

امتحان، معنای دیگری هم دارد و آن از قوه به فعل آوردن و تکمیل است. خداوند که به وسیله بلایا و شداید امتحان می کند به معنای این است که به وسیله این ها کسی را به کمالی که لایق آن است می رساند. فلسفه شداید و بلایا فقط سنجش وزن و درجه و کمیت نیست. زیاد کردن وزن و بالا بردن درجه و افزایش دادن به کمیت است، امتحان نمی کند که وزن واقعی و حد و درجه ی معنوی و اندازه ی شخصیت کسی معلوم شود، امتحان می کند یعنی در معرض بلایا و شداید قرار می دهد که بر وزن واقعی و درجه معنوی و حد شخصیت آن بنده افزوده شود. امتحان نمی کند که بهشت واقعی و جهنم واقعی معلوم شود، امتحان می کند و مشکلات و شداید را به وجود می آورد که آن که می خواهد به بهشت برود، در خلال همین شداید خود را شایسته و لایق بهشت کند و آن که لایق نیست سر جای خود بماند.

علامه محمد تقی جعفری (ره) نیز در این باره می گوید:

در راه تکامل شخصیت انسان گرفتاری و ناملایمات بی شماری است و برای این که انسان از آزمایش بیرون آید مانند طلا و نقره صاف و خالص از امتحان برآید بایستی بسوزد و بگدازد و کف های کالبد مادی و سایر آلایش طبیعی را از خود دور سازد.

​غوطه وری در ناز و نعمت و دوری از سختی ها عامل ناتوانی
اگر محنت ها و رنج ها نباشند، بشر تباه می گردد، خداوند می فرماید: «لَقَد خَلَقْنا إِلانسانَ فی کبدٍ: ـ انسان را در رنج و سختی آفریدیم.» ولی باز می فرماید: «ان مع العسر یسرا ـ هر سختی آسانی را به همراه دارد.»آدمی باید مشقت ها را تحمل کرده و سختی ها را بر دوش کشد تا هستیِ لایق خود را بیابد. سختی ها و شدائد تازیانه تکامل همه موجودات و بالاخص انسان اند.

امام علی علیه السلام در طی نامه ای به عثمان بن حنیف ـ فرماندار بصره ـ می فرماید که در ناز و نعمت زیستن و از سختی ها دوری گزیدن موجب ناتوانی می گردد و زندگی در شرایط دشوار، آدمی را نیرومند و چابک می سازد و جوهر هستی او را آب دیده و توانا می گرداند، در قسمتی از آن نامه آمده است: «درخت بیابانی چوبش سخت تر است و درخت های سبز و خرم پوستشان نازک تر و گیاهان بیابانی شعله آتششان افروخته تر و بادوام تر است».

​مفهوم تکامل و پیشرفت و امکان دست‌یابی به مراتب کمال در مورد آن دسته از موجوداتی کاربرد دارد که از استعداد حرکت برخوردارند. نوع انسان نیز در کنار بسیاری دیگر از موجودات عالَم خلقت، ذیل اصل کلی حرکت و قوانین آن قرار می‌گیرد. انسان به مثابه موجودی برخوردار از حرکت اختیاری، با مسائل گوناگونی در زمینه تعیین ملاک کمال نوع خود و مراتب آن و نیز ارزش‌های اصالی مربوط به این حوزه مواجه است. از سوی دیگر، زیست اجتماعی بشر و اقتضائات آن پرسش‌های فراوانی را درباره معیارهای پیشرفت اجتماعی، نحوه تحقق و نسبت آن با کمال افراد بشر مطرح می‌کند. مسئله کمال و ضدکمال، تزاحم ابعاد ممکن کمال انسانی، فطری یا فرهنگی‌ بودن الگوی تکامل، نسبت آن با واقعیت و امکان کسب معرفت در مورد آن از جمله مسائل مربوط به دستیابی به مراتب کمال است.

​الگوی تکامل بشر از دیدگاه شهید مطهری می‌تواند در ساختار کلی الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت قرار گیرد. اتکاء این متفکر بر منابع دینی در شناخت نوع انسان و جامعه و نیز اقتضائات کمالی او، از جمله عوامل تأثیرگذار در شکل‌گیری این پیوند است. علاوه بر این، تفسیر توحیدی شهید مطهری از فطریات انسانی موجب می‌شود که الگوی تکامل فطرت‌محور در واقع همان الگوی تکامل اسلامی باشد و از آن‌جا که در این الگو، اقتضائات فرهنگی نیز در محدوده الزامات فطری پذیرفته می‌شود، ویژگی‌های بومی نیز جایگاه و امکانات خود را تا حدّ امکان پیدا می‌کنند و در کنار ارکان فطری، ساختار مناسب الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت را شکل می‌دهند.    

​ تکامل فرد و جامعه از دیدگاه شهید مطهری، مسئله کلان جایگاه روح و معنویات وجود آدمی در این حوزه مورد توجه گرفته است. کشاکش درونی انسان به دلیل تزاحم امیال مادی و معنوی و تجلّی آن در ابعاد گوناگون جامعه و اختلاف‌های اجتماعی، اهمیت اولویت‌گذاری را در صورت‌بندی الگوی تکامل فرد و جامعه نمایان می‌کند. هر چند انکار یکی از این دو جنبه و نیاز وجود آدمی، یکی از راهکارهای حلّ این مسئله است، اما نظریه برخاسته از چنین راهکاری هم با واقعیت فاصله دارد و هم ناتوان از تبیین و عجز کارآمدی است. شهید مطهری در عین پذیرش هر دو ساحت وجود آدمی، با ارجاع به فطریات انسان و داعیه غلبه و اولویت گرایش‌های فطری بر امیال مادی، به نوعی فطرت را متغیر تعیین‌کننده و محور تحلیل خود در شکل‌دهی به الگوی تکامل و پیشرفت انسان و جامعه قرار می‌دهد. از آن‌جا که تجربیات فردی و تاریخی و نیز علم حضوری انسان به نفس خود، گواه قوت و پایداری بیشتر گرایش‌های فطری بر نیازهای مادی و جسمانی است - به‌طوری که بشر در موارد گوناگونی دست به ذبح امیال مادی به نفع تمایلات فطری خود زده است- هر گونه الگوی تکاملی برای فرد و جامعه باید ناظر به اقتضائات فطرت انسان و نیازهای فطری او باشد. از آنجایی که در ساختار فلسفی مؤثر بر اندیشه شهید مطهری، وجود واقعی معنویات و آثار واقعی آن‌ها اثبات شده است، تکامل فرد و جامعه در مسیر معنویات، واقعی است و همراه با تقویت وجودی و منشئیت اثر است. این مسئله امکان تبیین عینی- و نه صرفاً مادی- مسئله تکامل را فراهم می‌کند.