نقش آسانی ها و دشواری ها در زندگی مادی و معنوی
تکامل و توسعه
از دیدگاه شهید مطهری، جوامع بشری نیز همانند افراد انسانی در صورتی در فرایند تکامل قرار میگیرند که هر چه بیشتر از طبیعت و نهادهای اقتصادی و اجتماعی استقلال یابند و به عقیده، ایمان و ایدئولوژی وابستگی پیدا کنند. سیر تکامل جامعه بشری به همین سمت است، آنچنان که جوامع بدوی وابستگی بیشتری به غرایز طبیعی، حیوانی و مؤلفههای اقتصادی و اجتماعی داشت و بشر امروز بیشتر به ایدئولوژیهای جدید تعلق دارد و بر اساس آن در مسیر تکامل و توسعه قرار میگیرد (مطهری).
البته از سایر آراء شهید مطهری میتوان چنین برداشت کرد که وی لزوماً بشر امروز را در تمام ابعاد، تکاملیافته نمیداند. همچنین از آرای ایشان نمیتوان چنین استنباط کرد که وی قائل به تکامل جامع انسان در همه زمینهها از آغاز تاریخ تاکنون است. اما در مجموع میتوان گفت که از دیدگاه شهید مطهری، برایند و سیر کلی جوامع انسانی در نهایت به سمت تکامل و استقلال بیشتر از وابستگیهای مادی و کسب آزادی معنوی است، به طوری که در پایان تاریخ اوج آزادی معنوی ممکن انسان و استقلال روح او از اقتضائات مادی تحقق مییابد.
نکته مهم این است که انسان نوع واحد است و به اندازهای که میتوان از تکامل اجتماعی و تمدنی بشر در طول تاریخ سخن گفت، این امکان در خصوص تکامل زیستی او وجود ندارد. انواع تکامل در جنبههای گوناگون زندگی انسان، به ابعاد مادی وجود او تقلیلپذیر نیست و به جنبههای معنوی، روحی و اجتماعی او باز میگردد. این نکته نیز بیانگر مبنای معنوی تکامل انسان پس از عبور از مراحل شدید وابستگی به ماده است.
اینچنین است که نظریههای مربوط به تکامل از دیدگاه شهید مطهری با محوریت ارزشهای متفاوتی شکل میگیرد و معنای سعادت و کمال نیز از سایر اندیشهها و مکاتب تمایز مییابد. بر این اساس، صورت، محتوا و مسئلهشناسی در حوزه نظریههای مربوط به الگوی تکامل و پیشرفت، ساختار متفاوتی را شکل میدهد و اقتضائات خاص خود را پدید میآورد.